Geert Mertens van departement Omgeving nodigde ons uit om door een tijdsbril te kijken naar leefomgeving en de inzichten hieruit voor beleid. Onze leefomgeving verandert voortdurend doorheen de tijd. Soms snel, soms traag, en niet overal op dezelfde manier. Honderd jaar geleden zagen onze landschappen er heel anders uit en namen we als mens nog minder ruimte in. Hoe zal het zijn binnen honderd jaar? Wat zullen toekomstige generaties vinden van onze nalatenschap?

Als mens gebruiken we onze leefomgeving verschillend doorheen de tijd. Overdag zijn we heel actief, maar ’s nachts lijkt het leven op veel plaatsen uitgestorven. Ook seizoenen bepalen als natuurlijke cyclus, sterk ons gebruik van de leefomgeving. In de zomer bruisen toeristische plekken van het leven, maar in de winter is het er stil.

Toekomstbestendige projecten

In een nieuwe beleidsverkenning zoekt het departement Omgeving naar de relaties tussen tijd en leefomgeving. Omgevingsbeleid gaat vandaag weinig bewust om met de tijdsdimensie. Dat geeft ons meerdere uitdagingen voor de toekomst. Hoe kunnen we onze leefomgeving duurzaam gebruiken doorheen de tijd? Hoe gaan we om met tijdelijke activiteiten? Hoe houden we beter rekening met de levensloop van mensen of ondernemingen? Hoe spelen we flexibel in op snelle veranderingen en beschermen we tegelijkertijd laagdynamische leefomgevingen? Hoe kan langetermijnbeleid rekening houden met toekomstige generaties? En hoe reageert omgevingsbeleid geschikt op schokken en risico’s?

In het omgevingsbeleid leven tal van regelgevende of instrumentele tijdsvraagstukken. Zo is er het eeuwigdurend karakter van omgevingsvergunningen en bestemmingsplannen. Dat eeuwigdurend karakter remt snelle maatschappelijke veranderingen af. Ook kan het transities belemmeren op vlak van ruimte, klimaat, energie of milieu. En hoe kunnen we met een nieuw kathedraaldenken een langetermijnbeleid verzekeren? Zodat komende generaties verder kunnen werken op toekomstbestendige projecten die we vandaag in gang steken.

Tijdens INO inspireert getuigden de deelnemers dat vraagstukken over de relatie tussen tijd en beleid zich zeker niet beperken tot omgevingsbeleid.

Manu Dierickx Visschers van het departement Kanselarij en Buitenlandse Zaken reflecteerde over hoe een beter begrip van de tijdsdimensie van regelgeving, de regeldruk kan doen dalen. Wanneer wetgeving gericht is op de ordening van de samenleving, dan moet ze stabiel zijn. Omgekeerd, wanneer wetgeving haar focus legt op de sturing van de samenleving, moet ze meer aandacht hebben voor veranderingen en innovaties. Beide vormen van wetgeving zijn nodig, maar het is belangrijk hier altijd een goed onderscheid tussen te maken.

Ook besprak hij een aantal innovatieve concepten binnen het wetgevingsbeleid die op dit tijdselement inspelen: vaste verandermomenten, avondroodclausules en evaluatiebepalingen, experimentwetgeving en regelluwe zones, en tot slot doelregelgeving.

Evenwicht tussen verankeren en veranderruimte

Onze maatschappij verandert steeds sneller. Belemmerende regels zouden bijvoorbeeld bij innovatieve experimenten tijdelijk kunnen uitgeschakeld worden. Overheden kunnen werken met scenario-verkenningen die ons meer leren over welk beleid robuust is om in te spelen op onzekerheden in toekomstige veranderingen. Als ‘civil servants’ horen ambtenaren in staat te zijn om problemen op voorhand te detecteren, in plaats van een aankondigbare crisis af te wachten. Dit vraagt ook om een slim evenwicht te vinden tussen wat we vandaag verankeren in heldere beleidsmaatregelen, en welke vrijheidsgraden we openlaten om (over)morgen nog veranderruimte te behouden. Collega’s werkzaam in onder andere de sectoren bouw, arbeidsmarkt en natuurbeheer benoemden deze nood.

Ook werd aangegeven dat werken met een tijdsdimensie, zoals toekomstverkenningen, bijna vanzelfsprekend zouden moeten zijn. Daarom is er veel erkenning voor trajecten als de transities richting 2050. Wanneer je naar een toekomst werkt, is het belangrijk om het bredere overzicht en doel te behouden: de ‘wat’ moet helder zijn, de ‘hoe’ mag gaandeweg ontstaan, in kortere cycli, al lerend en bijsturend. De metselaar moet stoppen wanneer er zich een barrière voordoet. De kathedraalbouwer realiseert zich wat het eindproduct moet zijn en gebruikt diezelfde barrière om dan even aan een ander aspect te werken. Die kathedraalbouwer kan de waan van de dag gebruiken om zijn project een stap verder te zetten. De metselaar die altijd probeert weerstand te bieden tegen de waan van de dag, zal daarentegen geen stap vooruitkomen. Zelfs als de weerstand uiteindelijk de wereld beter maakt. Je kunt mensen niet gelukkig maken tegen hun goesting.