De gemeenschappen en de gewesten beschikken in beginsel enkel over de bevoegdheden die hen door of krachtens de Grondwet uitdrukkelijk zijn toegewezen (zie artikel 38 (opent in nieuw venster)en artikel 39(opent in nieuw venster) van de Grondwet).
De bevoegdheden waarover de Vlaamse gemeenschap beschikt worden voornamelijk opgesomd in de artikelen 127(opent in nieuw venster) tot 129(opent in nieuw venster) van de Grondwet en 4(opent in nieuw venster), 4bis(opent in nieuw venster), 5(opent in nieuw venster), 6bis(opent in nieuw venster), 6ter(opent in nieuw venster), 6quinquies(opent in nieuw venster) en 6sexies(opent in nieuw venster) van de Bijzondere Wet van 8 augustus 1980 (BWHI).

De voornaamste bevoegdheden die aan de Vlaamse Gemeenschap werden toegewezen zijn:
- de culturele aangelegenheden;
- het onderwijs;
- media;
- de persoonsgebonden aangelegenheden met o.a. het gezondheidsbeleid;
- de bijstand aan personen met o.a. de gezinsbijslagen en belangrijke aspecten van het justitieel beleid.

De bevoegdheden van het Vlaamse Gewest zijn luidens artikel 39(opent in nieuw venster) van de Grondwet terug te vinden in een aantal bijzondere wetten zoals in de artikelen 6(opent in nieuw venster) tot 6 quinquies(opent in nieuw venster), 7(opent in nieuw venster) en 7bis(opent in nieuw venster) van de BWHI en de artikelen 4(opent in nieuw venster) en 5/1(opent in nieuw venster) van de bijzondere wet betreffende de financiering van de gemeenschappen en de gewesten.

Een aantal belangrijke bevoegdheden waarover het Vlaams Gewest beschikt zijn:
- de ruimtelijke ordening en de stedenbouw;
- het leefmilieu en het waterbeleid;
- de landinrichting en het natuurbehoud;
- het huisvestingsbeleid;
- het landbouwbeleid;
- economie;
- het energiebeleid;
- de lokale besturen;
- het arbeidsmarktbeleid;
- mobiliteit, openbare werken, vervoer, verkeer en verkeersveiligheid;
- dierenwelzijn;
- wetenschappelijk onderzoek;
- administratief toezicht.

Het is belangrijk om op te merken dat inzake de uitoefening van de materiële bevoegdheden het principe “in foro interno, in foro externo” geldt: de gemeenschappen en de gewesten hebben de bevoegdheid om de internationale samenwerking te regelen, met inbegrip van het sluiten van verdragen, voor de aangelegenheden waarvoor zij door of krachtens de Grondwet bevoegd zijn. Dit volgt uit de bepalingen van artikel 167, §1,(opent in nieuw venster) van de Grondwet.

Artikel 19, §1, tweede lid(opent in nieuw venster) BWHI bepaalt dat de decreten van het Vlaams Parlement vermelden of zij aangelegenheden regelen bedoeld in de artikelen 127(opent in nieuw venster) tot 129(opent in nieuw venster) van de Grondwet of in artikel 39(opent in nieuw venster) van de Grondwet. Het is dus belangrijk om bij de redactie van een decreet te weten of de regeling betrekking heeft op een gemeenschaps- of gewestaangelegenheid. Dat wordt vermeld in artikel 1 van het decreet.

In decreten die zowel gemeenschaps- als gewest bevoegdheden regelen, wordt in de memorie van toelichting aangegeven welke artikelen of hoofdstukken tot de ene en welke tot de andere categorie behoren. Een dergelijke toelichting vergemakkelijkt de stemprocedures in het Vlaams Parlement, en maakt ook duidelijk wat het territoriale toepassingsgebied van de regeling is.

De residuaire bevoegdheden berusten voorlopig nog bij de federale overheid zolang artikel 35(opent in nieuw venster) van de Grondwet niet is uitgevoerd. Dat artikel bepaalt immers dat de residuaire bevoegdheden uitgeoefend worden door de gemeenschappen en gewesten.

Artikel 35(opent in nieuw venster) treedt echter pas in werking als aan 2 voorwaarden wordt voldaan. Ten eerste moet een bijzondere wet worden aangenomen die de voorwaarden en de wijze bepaalt waarop de deelstaten de residuaire bevoegdheid zullen uitoefenen en ten tweede moet in de Grondwet een artikel worden opgenomen dat een lijst bevat van de federale bevoegdheden.

Instrumentele bevoegdheden zijn bevoegdheden die een overheid in staat stellen om haar materiële bevoegdheden op een nuttige en efficiënte manier uit te oefenen. Het gaat volgens de Raad van State over instrumenten of middelen waarvan de bijzondere wetgever het nuttig heeft geacht de gemeenschappen en de gewesten te voorzien, om het hen mogelijk te maken hun bevoegdheden doeltreffend en naar het voorbeeld van de federale overheid uit te oefenen. Deze bevoegdheden worden uitgeoefend binnen de grenzen van de toegewezen materiële bevoegdheden. Dikwijls gaat het om accessoire bevoegdheden die enkel kunnen worden uitgeoefend binnen de perken van een hoofdbevoegdheid.

De BWHI bevat tal van voorbeelden van instrumentele bevoegdheden, zoals art. 9(opent in nieuw venster) (oprichten van rechtspersonen en nemen van kapitaalparticipaties), art. 87(opent in nieuw venster) (beschikken over een eigen administratie, instellingen en personeel), art. 11(opent in nieuw venster) (handhaving van eigen bepalingen), art. 11bis(opent in nieuw venster) (positief injunctierecht), een aantal bevoegdheden met betrekking tot goederen (art. 6quinquies(opent in nieuw venster), 8(opent in nieuw venster), 14(opent in nieuw venster), 79, §1(opent in nieuw venster)).

De basisregels met betrekking tot de inrichting van de instellingen (federale staat, gemeenschappen en gewesten) zijn terug te vinden in de Grondwet en in federale (bijzondere) wetten. De deelstaten beschikken over relatief weinig bevoegdheden om hun eigen inrichting en werking te bepalen.

Pas in 1993, met de vierde staatshervorming werden een aantal constitutieve bevoegdheden overgedragen. De Vlaamse decreetgever beschikt sindsdien over de bevoegdheid om bepalingen aan te nemen ter uitvoering van een aantal artikelen in de BWHI die op hun beurt de artikelen 117, derde lid(opent in nieuw venster), 118, §2(opent in nieuw venster) en 123, §2(opent in nieuw venster) van de Grondwet uitvoeren. Het betreft voornamelijk bepalingen die verband houden met de werking, samenstelling en verkiezing van het Vlaams Parlement en de werking en samenstelling van de Vlaamse Regering.

Ook de politieke controle van de Regering door het parlement, de regeling van de lopende zaken en de regeringscommunicatie is een onderdeel van de constitutieve bevoegdheden.

Een belangrijk aantal aspecten die deel uitmaken van de constitutieve autonomie worden geregeld in het bijzonder decreet van 7 juli 2006 over de Vlaamse instellingen(opent in nieuw venster).

Met toepassing van artikel 10 BWHI(opent in nieuw venster) kunnen Vlaamse decreten rechtsbepalingen bevatten in aangelegenheden waarvoor het Vlaams Parlement niet bevoegd is, voor zover die bepalingen noodzakelijk zijn voor de uitoefening van hun bevoegdheid.

Dit artikel vormt de rechtsbasis van de zogenaamde impliciete bevoegdheden. Impliciete bevoegdheden vormen een belangrijke nuance op het principe dat de deelstaten enkel beschikken over toegewezen bevoegdheden.
Door gebruik te maken van de impliciete bevoegdheden kunnen de deelstaten zowel federale residuaire als voorbehouden materies betreden. Gemeenschappen en gewesten kunnen ook elkaars bevoegdheden betreden en hoewel het niet met zoveel woorden in art. 10 staat, wordt aangenomen dat ook de federale overheid een beroep kan doen op impliciete bevoegdheden.

Naast de noodzakelijkheidsvoorwaarde die in artikel 10 BWHI vermeld wordt, moeten er nog 2 andere voorwaarden vervuld zijn om een beroep te doen op de impliciete bevoegdheden. Deze voorwaarden worden afgeleid uit de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof:

- de maatregel moet zich lenen tot een gedifferentieerde regeling. Aan deze voorwaarde is niet voldaan als het noodzakelijk is dat een federale regel uniform blijft;
- de voorgestelde regeling mag slechts een marginale weerslag hebben op de betreden bevoegdheid.

Als een beroep wordt gedaan op artikel 10 van de BWHI, moet in de memorie van toelichting bij het decreet gemotiveerd worden dat aan de drie voorwaarden voldaan is.

Volgens het Grondwettelijk Hof komt de uitoefening van de impliciete bevoegdheden in beginsel toe aan de decreetgever, die in voorkomend geval daarover een machtiging aan de regering verleent (GwH 30 september 2010, nr. 108/2010, B.6 en B.7(PDF bestand opent in nieuw venster)). Als geen dergelijke decretale machtiging is voorzien, en als de voorwaarden om een beroep te kunnen doen op impliciete bevoegdheden vervuld zijn zal de decreetgever eerst moeten optreden om zo’n uitdrukkelijke rechtsgrond te voorzien (zie Advies R.v.St. 46.903/3 van 9 juli 2009, punt 4.4.1 ; Advies R.v.St 48.965/3 van 14 december 2010, punt 3.2 en punt 4.2.2(PDF bestand opent in nieuw venster) ; Advies R.v.St. 51.803/1/V van 11 september 2012, punt 3.3) 

De afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State heeft echter gesteld dat de Vlaamse Regering een beroep kan doen op de impliciete bevoegdheden zonder dat daartoe een uitdrukkelijke machtiging van de decreetgever voorligt (zie arrest RvS 2 april 2019, nr. 244.095, Belgische Staat, nr. 23.3)(opent in nieuw venster)

Parallelle bevoegdheden zijn bevoegdheden die meerdere overheden tegelijkertijd, op hetzelfde moment en naast elkaar kunnen uitoefenen zonder dat de ene overheid afbreuk kan doen aan de regeling van de andere overheid. Parallelle bevoegdheden komen voor in domeinen waar regelgeving van verschillende overheden naast elkaar kan bestaan zonder dat zich conflicten voordoen. Onder meer volgende bevoegdheden zijn parallelle bevoegdheden: ontwikkelingssamenwerking, het openbaar industrieel initiatief, de oprichting van openbare kredietinstellingen en het verstrekken van waarborgen tegen export-, import- en investeringsrisico’s.

Bij concurrerende bevoegdheden zijn 2 bestuursniveaus bevoegd om een materie te regelen maar het ene bestuursniveau zal slechts regelgevend kunnen optreden zolang het andere niveau niet is opgetreden. Wij kennen slechts enkel inzake fiscaliteit een concurrerende bevoegdheid (art. 170, §2(opent in nieuw venster), tweede lid van de Grondwet). De federale wetgever heeft op basis van die bepaling de bevoegdheid om uitzonderingen te bepalen op de gemeenschaps- en gewestbevoegdheden inzake belastingen “waarvan de noodzakelijkheid” blijkt. Bijgevolg heeft de fiscale wet voorrang op het fiscaal decreet.

Volgens een vaste overweging van het Grondwettelijk Hof mag geen enkele overheid bij het voeren van het beleid dat haar is toevertrouwd zo verregaande maatregelen nemen dat het voor een andere overheid onmogelijk of overdreven moeilijk wordt om het beleid dat haar is toevertrouwd doelmatig te voeren.

Het evenredigheidsbeginsel is volgens het Grondwettelijk Hof ook geschonden wanneer een overheid een aangelegenheid eenzijdig regelt terwijl samenwerking noodzakelijk is omwille van de onderlinge verwevenheid van bevoegdheden.

Het beginsel van de Belgische economische en monetaire unie impliceert volgens het Grondwettelijk Hof dat het Belgische staatsbestel berust op een economische en monetaire unie, d.i. het institutioneel kader van een uit deelgebieden opgebouwde economie, dat gekenmerkt wordt door een geïntegreerde markt (de zg. economische unie) en door de eenheid van de munt (de zg. monetaire unie).

Dit principe werd eveneens ingeschreven in artikel (opent in nieuw venster)6, §1, VI(opent in nieuw venster) BWHI(opent in nieuw venster): de gewesten moeten hun economische bevoegdheden uitoefenen met inachtneming van de beginselen van het vrije verkeer van personen, goederen, diensten en kapitalen en van de vrijheid van handel en nijverheid, alsook met inachtneming van het algemeen normatief kader van de economische unie en de monetaire eenheid.

Volgens het Grondwettelijk Hof en de Raad van State vormt de EMU een algemeen principe dat alle bevoegdheden van zowel de gewesten als de gemeenschappen begrenst.

Dit beginsel werd in 1993 ingeschreven in artikel 143, §1(opent in nieuw venster) van de Grondwet. Federale loyauteit impliceert dat de verschillende entiteiten van de federale staat zich loyaal opstellen tegenover mekaar. Dit wil zeggen dat ze mekaars belangen niet mogen schaden. Sinds de zesde staatshervorming is het Grondwettelijk Hof bevoegd om te toetsen aan het loyauteitsbeginsel.

De Raad van State oordeelde van niet (R.v.St., Advies 55.179/AV/3 van 13 maart 2014(opent in nieuw venster)). Uit de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof blijkt immers dat het scharniermoment niet de inwerkingtreding van de nieuwe normen is, maar de aanneming ervan. Vóór de datum van de inwerkingtreding van de nieuwe bevoegdheidsverdeling mogen de parlementen van de gemeenschappen en de gewesten niet stemmen over decreten (en ordonnanties) in materies waarvoor ze nog niet bevoegd zijn. A fortiori mag de regering die decreten en ordonnanties niet bekrachtigen en afkondigen. Tot en met de dag vóór de datum van de inwerkingtreding van de nieuwe bevoegdheidsverdeling kan de federale wetgever in die materies zowel het verleden, het heden als de toekomst regelen. Dat kan zelfs zo dicht bij de inwerkingtreding van de bevoegdheidsoverdracht nog nodig zijn, om bijvoorbeeld de omzetting van Europese en internationale verplichtingen te waarborgen. Vanaf de datum van de inwerkingtreding van de nieuwe bevoegdheidsverdeling beschikken de betrokken deelstaatparlementen over dezelfde bevoegdheden.

Voor de datum van inwerkingtreding van een bevoegdheidsoverdracht kan wel al worden gestart met de voorbereiding van nieuwe regelgeving. Zo kan de administratie de voorontwerpen voorbereiden en kan ze het advies van de Raad van State, afdeling Wetgeving, al aanvragen. Ze kan ook de nodige verplichte samenwerkingsakkoorden sluiten om de latere uitoefening van de bevoegdheden mogelijk te maken, op voorwaarde dat die zelf geen materiële bevoegdheidsuitoefening inhouden.

Een bevoegdheidsoverdracht heeft niet tot gevolg dat bestaande rechtsnormen van rechtswege ophouden te bestaan. Dan zou er een vacuüm ontstaan waarin de betrokken materie niet geregeld wordt zolang de nieuw bevoegde overheid niet optreedt, wat niet wenselijk is. De bestaande wetgeving en uitvoeringsbepalingen blijven ook na de bevoegdheidsoverdracht juridisch voortbestaan.

Een bevoegdheidsoverdracht houdt alleen een verbod in voor de voordien bevoegde overheid om nog langer op te treden. Ze houdt geen verplichtingen in voor de nieuw bevoegde overheid om op te treden. Die kan de oude regelgeving laten voortbestaan.

Als de bestaande federale wetgeving na een bevoegdheidsoverdracht niet opgeheven wordt door de gemeenschaps- of gewestwetgever, is het mogelijk dat de gemeenschaps- of gewestregering federale wetgeving gaat uitvoeren. Vanaf de bevoegdheidsoverdracht moeten bepalingen die bevoegdheden delegeren aan de koning of een federale minister, zo gelezen worden dat de gemeenschaps- of gewestregering bevoegd is. Het Grondwettelijk Hof neemt immers aan dat de wetten die van voor een bevoegdheidsoverdracht dateren en betrekking hebben op aangelegenheden die aan de gemeenschappen en de gewesten zijn overgedragen, geacht worden impliciet gewijzigd te zijn ingevolge de bevoegdheidsoverdracht.

Overeenkomstig artikel 83, §2(opent in nieuw venster), BWHI komt het beraad in de gemeenschaps- of gewestregering in de plaats van het bij wet of koninklijk besluit voorgeschreven overleg in de Ministerraad of in een Ministercomité, als het om een zaak gaat die tot de bevoegdheid van die regering behoort.

Artikel 83, §3,(opent in nieuw venster) BWHI bepaalt dat de bevoegdheden die bij wet, decreet of koninklijk besluit worden toegewezen aan een minister, uitgeoefend worden door de gemeenschaps- of gewestregering als het om een zaak gaat die tot haar bevoegdheid behoort. Uit die laatste bepaling volgt dat een vroegere ministeriële bevoegdheid in principe een zaak van de regering is geworden, tenzij er een nieuwe delegatie is overeenkomstig artikel 22(opent in nieuw venster) bijzondere decreet van 7 juli 2006 over de Vlaamse instellingen.

Om de temporeel exclusief bevoegde overheid aan te wijzen, wordt gekeken naar het ogenblik waarop de desbetreffende norm tot stand is gekomen. Zo zijn de gemeenschappen en gewesten bevoegd om normen uit te vaardigen die rechtsgevolgen vastknopen aan rechtsfeiten die hebben plaatsgevonden voor de bevoegdheidsoverdracht. Dat volgt uit de tijdsstructuur van normen. Een norm bestaat pas vanaf het moment waarop ze door de bevoegde organen tot stand is gebracht. Ze kan nooit eerder bestaan of worden geacht te bestaan. Een wetgever regelt altijd voor de toekomst, ongeacht de temporele functie van de norm (onmiddellijke werking, eerbiediging of uitgestelde werking, dan wel terugwerkende kracht). Ook normen met een terugwerkende kracht regelen dus de toekomst. Terugwerkende kracht betekent alleen dat voor de toekomst nieuwe rechtsgevolgen worden vastgeknoopt aan oude rechtsfeiten. Aangezien niet teruggekeerd kan worden in de tijd en alleen nieuwe rechtsgevolgen vastgeknoopt kunnen worden aan oude rechtsfeiten, moet bij de bevoegdheidskwalificatie gekeken worden naar het ogenblik waarop de norm tot stand is gekomen en niet naar de temporele werkingssfeer van de norm. Zo stelt de afdeling Wetgeving van de Raad van State dat er op het vlak van de bevoegdheid geen bezwaar bestaat om bepalingen te laten terugwerken tot een periode waarin de gemeenschappen of gewesten geen of een gedeeltelijke bevoegdheid hadden. Aansluitend daarop kan de vaste rechtspraak van het Grondwettelijk Hof in herinnering gebracht worden. Volgens die rechtspraak moet de bevoegdheid beoordeeld worden op grond van de bevoegdheidsverdelende regels zoals ze van kracht waren op het tijdstip dat de norm wordt aangenomen. De continuïteit van de uitoefening van de staatsbevoegdheid vereist bovendien dat de nieuw bevoegde overheid normen kan uitvaardigen die terugwerken tot voor een bevoegdheidsoverdracht. In het andere geval zou de overheid die bevoegd was vóór de inwerkingtreding van de bevoegdheidsoverdracht, retroactieve regels moeten uitvaardigen voor het tijdstip waarop ze wel bevoegd was. Ze beschikt op dat ogenblik echter niet meer over die bevoegdheid en wellicht ook niet meer over de bijbehorende knowhow, personeelscapaciteit en financiering om de bevoegdheid uit te oefenen.