Verschillende justitiehuizen verlenen hun medewerking aan drugopvolgingskamers (DOK). Beklaagden krijgen er de kans om hun druggebruik aan te pakken alvorens een veroordeling wordt uitgesproken. Het betreft proefprojecten die her en der zijn uitgerold maar waarvoor tot op heden een wettelijk kader ontbreekt. Desondanks nemen de justitiehuizen een rol op in deze kortdurende intensieve trajecten. Deze dossiers worden sinds juni 2022 geregistreerd door de justitiehuizen. Ook de Jongerenopvolgkamers (JOK) zijn in deze cijfers opgenomen. Het betreft een gelijkaardige werkwijze gehanteerd voor geweldsdelicten gepleegd door jongvolwassenen tussen 18 en 25 jaar.

In 2022 werden 125 dossiers DOK/JOK geregistreerd. Aangezien deze dossiers voordien niet afzonderlijk werden geregistreerd is het niet mogelijk om deze te vergelijken met voorgaande jaren. Het is op heden ook niet mogelijk om binnen deze cijfers een onderscheid te maken tussen dossiers drugopvolgingskamers en jongerenopvolgingskamers.

In de loop van mei 2018 zorgde een wetswijziging van artikel 216ter Sv ervoor dat de procedure BIS werd gewijzigd in deze van ‘bemiddeling en maatregelen’ ‘(B&M). Dit zorgde voor een gewijzigde registratie die ook een impact met terugwerkende kracht had op de BIS-dossier (een daling van de BIS-dossiers) en de opstart en stijging van de B&M-dossiers verklaart.

Het aantal B&M-dossiers kent in 2018 en 2019 een lichte stijging, om vervolgens in 2020 te dalen (-12 %). In 2021 wordt er opnieuw een stijging genoteerd in het aantal mandaten. Deze stijging is voor een groot deel toe te wijten aan het verhoogd aantal mandaten in het justitiehuis Brussel. Sinds 2019 is er sprake van een verviervoudiging van het aantal dossiers in deze regio. Een verklaring hiervoor kan gevonden worden in een versterkte samenwerking met het politieparket Halle-Vilvoorde. Deze trend zet zich echter niet door in 2022. Over het algemeen is er sprake van een daling in het aantal mandaten in 2022. Deze daling is vooral te zien in het gerechtelijk arrondissement Brussel en Antwerpen. Aangezien het openbaar ministerie als opdrachtgevende overheid beslist over de wijze van afhandeling van een dossier, speelt een wijzigend beleid op parketniveau een belangrijke rol in de stijging of daling van het aantal mandaten ‘bemiddeling en maatregelen’ (B&M). Voor het gerechtelijk arrondissement Antwerpen zien we bijvoorbeeld een stijgende aandacht naar de alternatieve afhandeling via de pretoriaanse probatie.

Het aantal werkstraffen (AWS) dat per jaar binnenkomt fluctueert, met een eerste piek in 2019. Hierdoor bereikte het totaal aantal nieuwe mandaten werkstraf in 2019 het hoogste niveau sinds 2010. In 2020 zien we echter een (kleine) daling van het aantal mandaten. Die daling is te wijten aan de COVID-maatregelen. De magistraten hebben gedurende een tijd de zittingen uitgesteld, en ook de uitvoering van de werkstraffen werd bij de meerderheid van de werkstrafplaatsen tijdelijk stilgelegd.

Voor 2021 zien we een spectaculaire stijging van het aantal nieuwe mandaten met 52 % (5847 werkstraffen). Hiermee bereiken de justitiehuizen een nieuw record van het aantal nieuwe mandaten autonome werkstraf. Dit is nog 36 % meer dossiers dan piekjaar 2019. We zien voornamelijk vanuit de politierechtbank een gestegen instroom.

Een gedeelte van de stijging kan mogelijks worden verklaard door de uitgestelde zittingen van 2020, alsook de oplegging van de werkstraf voor corona-overtredingen, maar lijken zeker niet de enige aanleiding voor deze sterke stijging gezien ook in 2022 het aantal nieuwe werkstraffen hoog blijft (5500 nieuwe werkstraffen). Er is dus wel een lichte daling ten opzichte van 2021 op te merken (6 %), maar de instroom blijft in vergelijking met voorgaande jaren heel hoog.

Het aantal probatiedossiers is sterk gestegen in de afgelopen jaren, met een hoogtepunt van 4943 nieuwe dossiers in 2021. Het aantal nieuwe probatiedossiers is in 2022 licht afgenomen (4669), maar blijft hoog. In vergelijking met begin 2020 is er een stijging van 22 procent.

Na de stijging van vorig jaar, kent de instroom van dossiers “autonome probatiestraf (APS)” een lichte daling met 6 dossiers (295 in 2022, 301 in 2021).

Het aantal nieuwe begeleidingen inzake vrijheid onder voorwaarden (VOV) is nog nooit zo hoog geweest als in 2022. We ontvingen in 2022 2842 nieuwe dossiers. Op 5 jaar tijd zien we een stijging van 396 dossiers op jaarbasis.

Vanaf 1 januari 2020 hebben de justitiehuizen, naast de al bestaande vatting van de diensten slachtofferonthaal, ook een mandaat in de begeleiding en opvolging van de uithuisgeplaatste personen in het kader van het Tijdelijk Huisverbod (THV). De verdere uitrol van de maatregel in Vlaanderen is duidelijk zichtbaar in de cijfers: het aantal tijdelijke huisverboden is op 3 jaar tijd meer dan verdubbeld (217 in 2020, 384 in 2021 en 488 in 2022). Er bestaan nog steeds grote verschillen tussen de regio’s wat betreft de inzet van het tijdelijk huisverbod. De grootste instroom blijft er voor de gerechtelijke arrondissementen Antwerpen en Limburg, maar ook in de andere arrondissementen zien we in 2022 een grotere toepassing dan in de jaren voordien.

In 2016 is de nieuwe interneringswet van 5 mei 2014 in werking getreden. Sinds oktober 2016 zijn niet langer de Commissies tot bescherming van de maatschappij (CBM) bevoegd, maar oordelen de Kamers voor de Bescherming van de Maatschappij (KBM) over het beheer van de internering en de toekenning van een invrijheidstelling op proef, een beperkte detentie of een elektronisch toezicht aan de geïnterneerden. De afsluiting van de werkzaamheden van de vroegere CBM’s en de opstart van de nieuwe KBM’s kunnen de fluctuering in het aantal nieuwe dossiers tussen 2015 en 2017 verklaren. Daarnaast heeft België, ten gevolge van diverse veroordelingen door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, verschillende maatregelen genomen om de uitstroom van geïnterneerden naar de zorgsector te bevorderen, wat mede de langzame toename van het aantal nieuwe mandaten kan verklaren. Sinds 2016 steeg het aantal toegekende modaliteiten van 249 tot 322 in 2021. In 2022 was er een lichte terugval tot 312 nieuwe mandaten.

De penitentiaire sector omvat hoofdzakelijk de opdrachten beperkte detentie (BD, vanaf 2007), elektronisch toezicht (ET), voorwaardelijke invrijheidstelling (VI) en de voorlopige invrijheidstelling (VLV).

De modaliteiten BD, ET en VI worden beschreven in de Wet Externe Rechtspositie. Diverse bepalingen in deze wet van 17 mei 2006 waren echter, voor 2022, nooit in werking getreden, in het bijzonder voor veroordeelden die één of meerdere gevangenisstraffen met een totaal van drie jaar of minder, in uitvoering hebben. De wetgever heeft deze bepalingen nu op diverse punten gewijzigd én op 1 september 2022 gradueel in werking laten treden.

De voorbije jaren werden straffen van minder dan drie jaar niet of slechts gedeeltelijk uitgevoerd en werd er via ministeriële omzendbrieven geregeld of en op welke manier er gevolg werd gegeven aan de uitvoering van korte gevangenisstraffen.

Aan de meeste kortgestraften werd op basis van deze omzendbrieven, systematisch een elektronisch toezicht toegekend door de gevangenisdirecteur, veelal zonder het opleggen van bijzondere voorwaarden en automatisch gevolgd door een voorlopige invrijheidstelling (VLV). Voor de veroordeelden die hier niet zomaar voor in aanmerking kwamen (onder andere bepaalde zedendelinquenten, veroordeelden voor terrorisme of veroordeelden aan wie naast de straf een terbeschikkingstelling was opgelegd) nam de Directie Detentiebeheer (DDB) een gemotiveerde beslissing over het ET of de VLV, waarbij bijzondere geïndividualiseerde voorwaarden konden werden opgelegd indien dit door de DDB noodzakelijk werd geacht. Deze beslissingen werden dus steeds genomen zonder tussenkomst van de rechterlijke macht.

De ministeriële omzendbrieven over het ET en de VLV zullen ook in de toekomst nog een tijd van toepassing blijven op sommige veroordeelden met een straftotaal van drie jaar of minder. De wet voorziet immers in een aantal overgangsbepalingen, die regelen wie onder de oude procedure valt (via omzendbrieven) en wie onder de nieuwe procedure (via de strafuitvoeringsrechter) zal vallen. Gelet op de strikte overgangsbepalingen is de impact van deze wetswijziging en de inwerkingtreding ervan, in 2022 zeer beperkt gebleven.

Sinds 2007 zijn de justitiehuizen verantwoordelijk voor het elektronisch toezicht (ET). Na de overheveling naar de gemeenschappen in 2015 staat in Vlaanderen het Vlaams Centrum Elektronisch Toezicht (VCET) in voor het aan- en afsluiten van de enkelband, voor de elektronische monitoring en opvolging van veroordeelden onder ET.

Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen het ET voor veroordeelden met een straftotaal van drie jaar of minder en veroordeelden met een straftotaal van meer dan drie jaar. In het eerste geval worden de meeste straffen onder de drie jaar bijna automatisch omgezet naar een elektronisch toezicht door een beslissing van het gevangeniswezen. Door de inwerkingtreding van de bepalingen in de Wet Externe Rechtspositie, voor veroordeelden met een straf tot drie jaar of minder, beslist de alleenzetelende strafuitvoeringsrechter nu bij bepaalde strafcategorieën. Deze bepalingen gingen in voege op 1 september 2022, maar niet voor alle veroordeelden met een straftotaal van minder dan drie jaar. De overgangsbepalingen zijn zeer complex, zodat in de meeste gevallen nog de omzendbriefregeling, dus de automatische toekenning van het ET, van toepassing is. Bij de straffen van meer dan drie jaar is het de strafuitvoeringsrechtbank (SURB) die beslist over de toekenning of afwijzing van het verzoek tot een ET, door de veroordeelde.

ET voor straffen van drie jaar of minder

Omwille van de overbevolking in de gevangenissen werd het toepassingsgebied van het elektronisch toezicht sinds een tiental jaar stelselmatig uitgebreid en werd de toekenningsprocedure versneld. Bovenstaande grafiek geeft enkel de mandaten elektronisch toezicht weer in het kader van de strafuitvoering waar er een tussenkomst door de justitieassistent van het justitiehuis wordt voorzien. Er zijn echter vormen van elektronisch toezicht waar er geen tussenkomst door een justitieassistent is (bv. thuisdetentie of elektronisch toezicht als voorlopige hechtenis). De opvolging gebeurt in deze mandaten volledig door het VCET. Een algemeen overzicht over het elektronisch toezicht vindt u in de tabel hierboven waar u de cijfers van het totaal aantal nieuwe aansluitingen elektronisch toezicht ziet bij het VCET. Verdere toelichting over het totaal aantal mandaten elektronisch toezicht staat vermeld in het jaarverslag elektronisch toezicht.

Na een daling van het totaal aantal mandaten ET -3 jaar tussen 2016 en 2020 waarbij een tussenkomst van een justitieassistent is voorzien, stijgt deze terug sinds 2021. In 2022 is er een aanzienlijke stijging bij de mandaten ET -3 jaar: het aantal ETDirG-dossiers stijgt met 36% van 825 in 2021 tot 1122 in 2022. Ook de thuisdetentie (veroordeelden met een strafrestant van minder dan 8 maanden) zien we met 11% stijgen van 1880 in 2021 naar 2094 in 2024. Het nieuwe mandaat ET dat kan worden toegekend door de strafuitvoeringsrechter werd slechts 2 keer toegepast in 2022.

ET voor straffen van meer dan drie jaar

We zien dat het aantal nieuwe mandaten ET +3 jaar doorheen de jaren een stijging vertoont. Sinds 2016 steeg het aantal nieuwe mandaten continu: van 370 in 2016 tot 657 in 2022. Deze toename is vrij sterk. Het merendeel van deze mandaten wordt toegekend door de strafuitvoeringsrechtbank (SURB). In deze mandaten is er steeds een intensieve begeleiding door de justitieassistent. Hoewel het aantal mandaten ET als autonome straf (ETAS) relatief laag blijft tegenover de andere dossiers, zien we dit cijfer in 2022 meer dan verdubbelen tegenover vorig jaar. Met 26 mandaten evolueren we terug richting het recordjaar van 2018.

Vanaf 2007 werden de strafuitvoeringsrechtbanken, voor daders die een straftotaal uitzitten van meer dan drie jaar, bevoegd voor de toekenning van de beperkte detentie (BD) en voorwaardelijke invrijheidstelling (VI). Sinds 2017 gaat het aantal toegekende VI’s in stijgende lijn: in 2017 waren er in totaal 326 toegekende VI’s, in 2018 waren het 360 en in 2019 396. In het coronajaar 2020 was er een opmerkelijke terugval tot 315 dossier. In 2021 werd deze daling gecompenseerd met forse toename tot 423 nieuwe VI’s en 499 nieuwe VI’s in 2022, wat in de lijn ligt met de stijging van vorige jaren. We zien ook dat steeds meer VI’s worden voorafgegaan door een BD of een ET. In 2021 werden 297 VI’s voorafgegaan door BD of een ET, in 2022 waren dit er al 345.

Sedert 2007 zijn de Justitiehuizen ook bevoegd voor de opvolging van de beperkte detentie (BD). Na een daling in het coronajaar 2020 kende de beperkte detentie in 2021 een stijging tot 172 en in 2022 steeg het aantal beperkte detenties naar 187.

De voorlopige invrijheidstelling (VLV) wordt toegekend door de penitentiaire administratie op basis van ministeriële omzendbrieven. De in deze cijfers vervatte dossiers gaan over mandaten waarbij bijzondere voorwaarden worden opgelegd die opgevolgd moeten worden door een justitieassistent. Het jaarlijks aantal nieuwe mandaten in de justitiehuizen lag tot 2022 telkens rond de 50, maar in 2022 zien we een stijging en volgende de Vlaamse justitiehuizen 89 VLV’s op. In de meeste VLV’s worden echter geen bijzondere voorwaarden opgelegd en is er geen opvolging door een justitieassistent voorzien.

Een terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbank (TBS) wordt door de rechtbank opgelegd aan veroordeelden waarvan de rechter vindt dat zij langer onder toezicht moeten staan van justitie. Dit gaat over daders van zeer ernstige misdrijven. Na het verstrijken van de straf gaat deze TBS in uitvoering onder de vorm van een verdere detentie of via de toekenning van een Beperkte detentie (BD), -TBS, ET-TBS of invrijheidstelling onder toezicht (IOT). De beslissing over deze TBS berust bij de strafuitvoeringsrechtbank. Het is pas van zodra een BD-TBS, ET-TBS of IOT wordt toegekend dat het justitiehuis wordt gemandateerd om de opvolging te verzekeren. In 2022 kwamen 22 nieuwe TBS-dossiers binnen. Het aantal BD-TBS dossiers is marginaal, in 2015, het jaar met het grootst aantal, waren er 4 nieuwe dossiers, in 2021 en in 2022 waren er geen. Ook het aantal ET-TBS dossiers is zeer gering en schommelt tussen de 1 en 7 nieuwe dossiers per jaar, 2 in 2022. Jaarlijks ontvangen de justitiehuizen tussen de 20 en de 40 nieuwe dossiers IOT (20 in 2022).

De enquêtes/beknopte voorlichtingsrapporten met het oog op een autonome werkstraf kenden sinds 2013 een licht dalende trend tot en met 2017. In 2018 was er een lichte stijging, met 500 adviesopdrachten, die zich opnieuw keert in 2019. Vanaf dan zien we een blijvende dalende trend, met in 2022 het laagste aantal opdrachten (120).

Het aantal enquêtes daalde sterk in 2013. Dit had voornamelijk te maken met de gewijzigde regelgeving inzake elektronisch toezicht, waardoor er veel minder maatschappelijke enquêtes werden uitgevoerd in het opvangmilieu bij mandaten voor veroordeelden met een straftotaal van drie jaar of minder. Vanaf 2017 is er terug een licht stijgende trend vast te stellen, die nog sterker werd in 2022. Ten opzichte van 2021 steeg het aantal penitentiaire adviesopdrachten van 1524 (2021) naar 1849 (2022). De wijzigingen in de Wet Externe Rechtspositie voor veroordeelden met een straftotaal van minder dan drie jaar, kan dit maar deels verklaren, aangezien door de complexe overgangsbepalingen, de instroom van adviesopdrachten voor kortgestraften, beperkt bleef. Vooral het aantal meervoudige enquête-aanvragen steeg voor veroordeelden met een straftotaal van meer dan drie jaar, alsook de enquêteopdrachten in het kader van (de evaluatie van) het penitentiair verlof. Het gros van de penitentiaire adviseringsopdrachten wordt door de gevangenissen overgemaakt aan de justitiehuizen (quasi 98 % van de opdrachten).

In 2015, 2016 en 2017 schommelde het aantal maatschappelijke enquêtes in het kader van de vrijheid onder voorwaarden rond 45 aanvragen op jaarbasis. Na een lichte stijging met 10 aanvragen in 2018, daalt het aantal enquêtes in 2019 tot 34 aanvragen. In 2020 zien we opnieuw een heel lichte stijging (4 aanvragen), maar in 2021 daalde het aantal aanvragen tot 26. In 2022 ontvingen we 27 adviseringsopdrachten in het kader van een mogelijke vrijstelling onder voorwaarden.

De maatschappelijke enquêtes inzake internering (zie grafiek bescherming van de maatschappij) bestaan uit basisenquêtes om de Kamer voor de Bescherming van de Maatschappij (KBM) te informeren met het oog op de eerste zitting alsook enquêtes die worden uitgevoerd tijdens het verder beheer van de internering. In oktober 2016 is de nieuwe wet inzake internering in werking getreden. Hoewel deze nieuwe wet het toepassingsgebied van de internering wou beperken, blijkt dat er sinds 2016 in Vlaanderen meer interneringen worden uitgesproken. Ook in de justitiehuizen wordt deze stijging opgemerkt. Zo steeg het aantal gevraagde maatschappelijke enquêtes van 140 in 2020 naar 230 aangevraagde enquêtes in 2022.

In 2022 ontvingen we 579 aanvragen voor het uitvoeren van maatschappelijke enquêtes en beknopte voorlichtingsrapporten met het oog op probatie. De dalende trend zet zich zo verder. In 2021 waren het er nog 620, in 2018 zelfs 750.

Een meervoudige maatschappelijke enquête kan peilen naar de haalbaarheid van meerdere maatregelen (probatie, AWS en/ of ETAS). We ontvingen in 2022 95 meervoudige aanvragen, in 2021 waren dit er 139. Ook hier zet de dalende trend zich verder.